پایبندی به اصالت، فرهنگ و سنت‌ها، در زندگی امروزه نیازمند جایگاه ویژه است در کنار همه بی مهری هایی که رشد صنعت و تکنولوژی در پیش گرفته آنچه رنگ و بوی خواصی دارد و هیچگاه فراموش شدنی نیست، میراث گرانبهای بجای مانده از نیاکان است.
نام و آوازه شهر بیجار را در گذشته‌های پیش از این، با نام گروسی می‌خوانند و هنوز هستند کسانی که گرد زمانه محاسن و گیسوانشان را سپید کرده است که جماعت بیجاری را به نام گروسی می‌شناسند.
بیجار که چون نگینی در استان کردستان و دروزاه غرب کشور است در آینده باید آن را شهری فراموش شده نام نهاد و دیری نخواهد پایید که با کاهش چشمگیر جمعیت و به تناسب کاهش امکانات و رکود اشتغال جوانان، این شهر را می‌توان مکانی برای دوران باشکوه بازنشستگی و استراحت کهنسالی در نظر گرفت.
میراث های ماندگار این شهر یا شهرستان هر چه که بودند و هستند، در این روز و روزگار کمتر به آن توجه می‌گردد و در گوشه و کنار، برگزاری جشنواره یا کنگره، نمی‌تواند از روند رو به انقراض و نابودی میراث گرانسنگ و تکرار نشدنی نیاکان و بزرگان گروس پیشگیری کند، گویی غول زمان، قصد بلعیدن همه چیز را در ذهن و عمل دارد.
شیرمال سنتی بیجار سوغاتی لذیذ و دوست داشتنی
از شیرینی‌های سنتی بیجار اگر بخواهیم نامی برده باشیم بد نیست که از شیرمال سنتی، کیک سنتی، باقلوا و شیرینی نخودی نام برد، شیرینی‌های که می توان این روزها در شیرینی پزی‌های سنتی کار بیجار پیدا کرد، شیرمال و باقلوای گروسی است که به صورت فصلی در ایام عید نورزو، شیرینی نخودی سنتی هم تولید و عرضه می‌شود.
میراثی که سالیان سال از روزهای پر شکوه آن می‌گذرد و چرخ زمانه و عدم حساسیت به نگهداشت میراث نیاکان موجب شده است که با پیشرفت علم و صنعت، شیرینی ها و شیرمال های فانتزی و رنگارنگ که صدر نشین مراکز تهیه و عرضه این محصولات هستند، دیگر جایی را برای شیرنی ها و شیرمال های سنتی، مقوی و سالم باقی نگذارند.
در کنار رشد فزاینده کارگاه های تولید شیرینی، شیرمال و نان فانتزی که نیازی به علم و دانش خواصی ندارد و تنها با چند دستگاه اتوماتیک و نیمه خودکار می‌توان به تولید چند هزار تنی رسید، هستند یک تا ۲ کارگاه سنتی کار که شیرنی و شیرمال سنتی و قدیمی بیجار گروس را همچنان تولید می کنند.
البته ناگفته نماند که هنوز تعداد متقاضیان و مشتریان شیرنی و شیرمال سنتی بیجار از میزان تولید این محصولات بیشتر است و این خود نشان می‌دهد که مصرف کننده تفاوت اساسی میان شیرینی های صنعتی را با تولیدات بومی و محلی می دانند و به سلامت خود و خانواده اهمیت می‌دهند.
یکی از کارگاه های تولید شیرمال سنتی بیجار و باقلوا که از قدمت بیش از نیم قرن برخودار است و امروزه با شیرمال سنتی محمد آن را می شناسند، همچنان سنت، کیفیت و لذت یک شیرمال محلی بیجار گروس را زنده نگهداشته است.
قنادی محمد با تولید شیرمال سنتی و لذیذ و همچین تولید محدود باقلوای گروسی، از سال ۱۳۴۷ تا امروز نسل به نسل در شهر بیجار زنده نگه داشت است که به اذعان همشریان، کیفیت شیرمال سنتی محمد همان کیفیت گذشته خود را حفظ کرده است.
تهیه مواد اولیه مرغوب، با کیفیت و پایبندی به میزان مصرف و ترکیب مواد اولیه شرمال سنتی و باقوای گروسی، موجب شده است که ابتدا نام و آوازه این شیرنی لذیذ و مقوی در خارج از کشور شنیده شود و همچینن میراث گران قدر نیاکان بیش از نیم قرن زنده بماند.
تولید کننده شیرمال و باقوای سنتی بیجار گفت: پدرم که در نوجوانی شاگرد شیرنی پزی بود، با تجربه و آموزشی که در آن دوران به دست آورد و همچنین علاقه‌ایی که به این حرفه داشت، اولیه کارگاه تولید و عرضه شیرمال، شیرینی نخودی، کیک و باقلوا سنتی و گروسی را در سال ۱۳۴۷ راه اندازی کرد.
مصطفی سبزعلی ادامه داد: تولید کنندگان مواد غذایی و بخصوص شیرینی پزیها، در جبهه حفظ امنیت غذایی جامعه فعالیت دارند و همگی با تعصب خواصی نسبت به تهیه و فرآوری مواد اولیه، نحوی تولید و عرضه آن دارند.
وی گفت: اولین کارگاه ما در خیابان آیت الله فاضل گروسی سال ۱۳۴۷ راه اندازی شد و پس از آنکه کارگاه در مسیر توسعه خیابان قرار گرفت، به بلوار حضرت امام خمینی ره نقل مکان کردیم و از سال ۱۳۵۵ تا به امروز در کارگاه جدید که ۳۶ مترمربع است، به تولید و عرضه شیرمال سنتی و باقلوار اشتغال داریم.
تولید کننده شیرمال سنتی محمد یادآور شد: در ابتدای تولید، کارگاه با چهار کارگر و تولید بالا فعالیت داشت و با افزایش قیمت مواد اولیه، هزینه های تولید، هزینه های بیمه و غیره، موجب شده است که با گذشته زمان، اکنون با یک کارگر و ساعت کار کمتری تولید را ادامه دهیم.
وی افزود: در حال حاضر با توجه به کاهش نیروی کار، ساعت تولید شیرمال سنتی از ساعت ۶ صبح الغایت ۱۳ ظهر زمان بر است و بعدظهرها عرضه و فروش تا حدود ساعت ۱۸ عصر ادامه دارد که بیش از ۵۰ تا ۷۰ درصد مشتریان شیرینی سنتی ثابت هستند و برای مصرف خانوار و جهت سوغات دوستان و آشنایان از شیرمال و باقلوا استفاده می‌کنند.
سبزعلی افزود: یکی از سفارشات پدرم در خصوص شیرمال سنتی، حفظ کیفیت محصول بود، تهیه مواد اولیه شیرمال سنتی و بخصوص روغن قنادی کم یاب شده است و قیمت ها بیش از بیش افزایش یافته است.
این تولید کنند شیرمال سنتی تاکید کرد: افزایش قیمت کاغذ در بازار موجب شده است که قیمت یک کیلوگرم کاغذ جهت جعبه بسته بندی شیرمال، از قیمت هر کیلوگرم ۱۶۰ هزار ریال فروش شیرمال گران تر شده است.
او با اشاره به اینکه فضای کافی برای ذخیره یا انبار کاغذ یا مواد اولیه نداریم گفت: با توجه به محدودیت فضای کارگاه مجبور هستیم به صورت محدود و با قیمت روز خرید کنیم که در نتیجه با حفظ و ثابت ماندن قیمت فروش جهت رعایت حال مشتریان، حاشیه سود را خیلی کم کرده‌ایم.
سبزعلی افزود: مشتری مداری و حفظ کیفیت محصول، اصول کار ما است و همواره برای آن، هزینه های زیادی انجام شده تا شیرمال سنتی و میراث ماندگار بیجار گروس زنده بماند و امیدواریم همواره در این راه، بهترین محصول را تولید کنیم.
وی تاکید کرد: علاقه به شغل و حرفه و هم چنین پشتکار میتواند موجب رونق و رشد تولید باشد و لازمه تحقق شعار امسال ” جهش تولید ” را هم می توان به تعصب به تولید بهتر اشاره کرد.
متصدی قنادی محمد افزود: با توجه به محدودیت مواد اولیه، تولید شیرینی باقلوای گروسی در طول هفته بصورت محدود و سفارشی تولید خواهد شد و سایر شیرینی ها مثل نخودی و کیک سنتی دیگر با این وضعیت صرفه اقتصادی ندارد و تولید نمی شوند.
او توضیح داد: لازمه تحقق شعار جهش تولید، حمایت مصرف کنند از تولید داخل و تامین مواد اولیه با کیفیت و قیمت مناسب است که در زمینه تولید شیرینی سنتی، حمایت مردم یا مصرف کنندگان وجود دارد، تنها مانع پیشرو در این حوزه تامین مواد اولیه با کیفیت و البته قیمت منصفانه و مناسب است.
سبزعلی با تاکید بر اینکه تولید محصولات بی کیفیت و ظاهر محور، ضربات سنگین و جبران ناپذیری را به تولیدات اصیل و باکیفیت وارد می کند گفت: در حوزه شیرینی پزی رشد قارچ گونه کارگاه صنعتی شیرینی و شیرمال، تولید محصولات بی کیفیت و فانتزی را افزایش می دهد و با تغییر ذائغه مردم، تولید شیرینی سنتی و با کیفیت را به فراموشی و نابودی سوق می دهد.
وی یاد آور شد: یکی از خلع های موجود در شهرستان بیجار، نبود کارگاه های آموزشی شیرینی سنتی است، با توجه به بازار مناسب فروش و استقبال مردم از این محصول، می توان با برگزاری دوره های علمی و عملی، جوانان علاقه مند و خلاق را به این حرفه تشویق کرد که در کنار ایجاد اشتغال پایدار، موجب حفظ این میراث گران بها و افزایش امنیت غذایی جامعه شد.
این تولید کننده شیرمال سنتی با اشاره به اینکه آینده مناسبی پیش روی تولید شیرینی و شیرمال سنتی است گفت: در حوزه تولید شیرینی کمبود نیروی کارگری و ماهر وجود دارد، جوانان امروزی راحت طلب، شب نشین و لنگ ظهر در خواب، این کار نیاز به بیدار شدن سر صبح، زحمت، تلاش و کار طاقت فرسا دارد که نتیجه آن، شیرین و لذت بخش است.
او با اشاره به اینکه کارگران این کارگاه از مزایای قانون کار، بیمه تامین اجتماعی و پاداش و سنوات برخودار هستند تاکید کرد: در صورت کاهش هزینه های مواد اولیه و غیر، می توانیم همانند گذشته تعداد کارگران و میزان تولید را افزایش دهیم.
سبزعلی با اشاره به اینکه می توان از فضای مجازی در راستای توسعه و معرفی شهرستان فرهنگی بیجار گروس بهره برد خاطر نشان کرد: همشهریان و مسئولین ادارات دولتی حمایت مناسبی از شیرمال سنتی بیجار دارند و هم چنین سفارشات زیادی از سایر شهرهای استان، از تهران و حتی کشورهای خارجی هم داریم که با توجه به کاهش تولید و نیروی کار، امکان پذیرش این چنین مواردی را نداریم.
وی یاد آور شد: هدف اول ما در حال حاضر با توجه به موانع و مشکلات پیش روی، حفظ همین موقعیت و ادامه تولید با حفظ اصالت و کیفیت شیرمال سنتی بیجار گروس است.
ترشی هفت بیجار
مردمان کهن دیار گروس همواره به کیفیت مواد غذایی و سلامت و امنیت غذایی توجه بسیاری داشته اند که در کنار کار و تلاش طاقت فرسای کشاورزی و دامپروری، به تولید مواد غذایی و چاشنی های همراه غذا هنرنمایی و شهرت خواصی دارند.
از پخت غذاها و آش های لذیذ مثل آش شَلغم که در گذشته یک گزارش مفصل در مورد آن ارائه کردیم بگذریم، ترشی هفت بیجار هم از جمله میراث ماندگار شهرستان بیجار به حساب می رود که در یکی ۲ سال اخیر به آن توجه شده است.
ترشی هفت بیجار هم همانند فرش بیجار و دیگر محصولات بیجار، در برخی از شهرهای شمال کشور نیز تهیه می‌شود که با تهیه اصیل و قدیمی این محصول در شهر بیجار تفاوت بسیار اساسی دارد زیرا در تهیه این ترشی، هفت نوع سبزیجات، هفت نوع ادویه و هفت نوع میوه استفاده می شود.
ترشی هفت بیجار، یکی از چاشنی های اصلی همراه غذاهای گرم زمستانی بخصوص آبگوشت و انواع آش به شمار می رود که ریشه این رسم قدیمی در اندیشه زنان با تفکر ذخیره مواد غذایی برای دوران سخت نهفته است.
بیجاری ها ترشیجات خود را به صورت های مختلف از جمله سنتی و اصیل هفت بیجار، گل کلم، کلم شور، ترشی موسیر، ترشی مخلوط، بادامجان سیاه و شکم پر، ترشی بندری، آلبالو، انگور، زغال لخته، فلفل ریز، درشت و لیته ای تهیه می کنند و در آن از انواع سبزیجات از جمله گل کلم ساده و زعفرانی، کرفس، سیر، هویج، سیب ترشی، فلفل دلمه ای رنگی، گوجه فرنگی، شوید، جعفری و موسیر استفاده می کنند.
فرش بافی
یکی دیگر از میراث های ماندگار شهرستان بیجار گروس را می‌توان به فرش آهنین اشاره کرد که هم از قدمت چند هزار ساله برخودار است و هم با توجه به کیفیت و اصالت آن، افراد سود جو به دنبال کپی برداری و مصادره آن به نام خود هستند.
ساختار متراکم از ویژگی‌های شاخص فرش بیجار بوده چون بافت آن به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را تا کرد اما این روزها آنچنان زیر پای مشکلات مانده که قدی خمیده به خود گرفته و برای احیای شهرت از دست رفته‌اش، نیازمند یاری است.
طی چندین دهه گذشته، قیمت گذاری‌های میلی بر روی هنر و دست رنج بافنده های فرش دستبافت بیجار گروس، موجب شده این هنر دست و ذوق هنرمندان این دیار، رفته رفته از دارچوب‌ها پر کشیده و به فراموش خانه، کوچ کند.
فرش بیجار در کنار قدمت تاریخی خود به علت کیفیت، طرح، رنگ به فرش آهنگی مشهور است اما به دلیل عدم توجه کافی بیش از هر هنر دیگری با مشکل مواجه شده و اکنون برای برون رفت از مشکلات نیازمند اجرای برنامه‌ای منسجم به منظور حمایت از هنرمندان این عرصه است.
کار آفرین و تولید کننده فرش دستبافت سنتی بیجار گروس از بی مهریها و کارشناسی بی علم و آگاهی برخی در مورد این فرش گلایه کرد و گفت: قیمت گذاری ناعادلانه و از روی عدم آگاهی موجب شده میل و علاقه به فرشبافی در بافندگان کم شود.
سهراب جبارنیا می‌گوید: ایجاد یک کارگاه فرشبافی با گزینش زنان هنرمند و آشنا به فنون فرشبافی، طراحی و احیای دوباره نقشه‌های فرش و گلیم با نگاره‌های خاطره انگیزه اصیل گروسی، حمایت از بافندگان و رفع دغدغه ها و نیازهای اقتصادی آنها میتواند آینده این هنر را امیدی دوباره بخشد.
وی افزود: اگر فرش به قیمت واقعی به فروش برود، هم دلگرمی برای بافنده دارد و هم میتواند در مخارج زندگی همیاری مطمئن برای خانواده به همراه داشته باشد چون فرشباف، یک هنرمند است که باید برای نمایش هنر و ذوق خود از بهترین مواد اولیه و ابزار ساخت بهره مند باشد.
جبارنیا ادامه داد: نخ، دار چوب و نقشه فرش، لازمه و نیاز اولیه هنرنمایی بافنده برای نمایش آنچه که در ذهن دارد است و هر چه کیفیت این مواد و ابزار بالا باشد، میتواند در پایان کار او، رخ نمایی کرده و ارزش واقعی خود را به نمایش بگذارد.
این کار آفرین تولید می گوید: از حدود سال ۷۴ تا ۹۴ به علت اشتغال به شغل دیگری، به صورت پاره وقت با فرش و مواد اولیه آن ارتباط داشتم ولی پس از بازنشستگی، تمام وقت و انرژی خود را صرف این هنر اصیل بیجار گروس کرده‌ام.
وی با بیان اینکه کمتر کسی در بیجار با نگاه تعصبی به اصالت فرش آهنین گروس وجود دارد، گفت: به شعاع ۲۵۰ کیلومتری از شهر بیجار، بیش از ۱۳۰ بافنده سنتی و حرفه ایی فرش با کارگاه ما ارتباط داشته و به فرشبافی اشتغال دارند.
جبارنیا با تشریح موانع و مشکلاتی زیادی برای رسیدن به این نقطه پشت سر گذاشته است، یادآور شد: با امید به آینده و رسیدن به آرزوها می‌توانیم با همت و تلاش به جلو گام برداریم که در همین راستا حمایت‌های مالی دولت در چند مرحله در قالب تسهیلات کمک حالمان شد.
این کارآفرین ادامه داد: تولید نخ خام، تهیه رنگ طبیعی، چله کشی، طراحی نقشه، تولید فرش و ساخت چارچوب در این کارگاه انجام می‌شود که از نظر کیفیت کار اطمینان خاطر بافندگان را جلب کرده است.
او افزود: ظلم زیادی به فرش و طراحی نقش و نگارهای زیبای آن در بیجار شده که در تلاش هستیم با همت فرشبافان اصیل گروسی، فرش گذشته را به چالش بکشیم و فرش واقعی که حاصل هنر و ذوق هنرمندان این دیار است را به نمایش بگذاریم.
جبارنیا گفت: طی سال‌ها فرش در سایر شهرهای استان کردستان هم تولید و به نام فرش بیجار به بازار عرضه شده که ضمن تخریب اصالت فرش بیجار موجب رکود فروش این فرش هم شده است.
وی یادآور شد: بافندگان این کارگاه همگی تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی هستند و هر سال عیدی و سنوات به صورت کامل و براساس مقررات اداره کار به آنها پرداخت شده و یک روز تاخیر در پرداخت دستمزدها نداشته‌ایم ضمن اینکه بافندگانی که به این حرفه اشتغال دارند یا بد سرپرست و یا سرپرست خانوارند که به این شغل و درآمد نیاز واقعی دارند.
رنگرزی هزار و یک رنگ
از دیگر میراث های ماندگار که در دیار گروس با قدمتی هم قدم فرش آهنین بیجار در این چرخ روزگار و به دور از ماشین آلات صنعتی، سنتی کار می کند، رنگرزی نخ با مواد اولیه طبیعی در شهر بیجار است.
زیبایی فرش آهنین بیجار در کنار نقش و نگار طراحان نقشه کشی، رنگرزی با استفاده از مواد طبیعی و سنتی نقش بسزایی در رنگ و لعاب فرش گروس دارد، رنگرزی پشم و خامه که از مواد اولیه فرش، قالیچه و گلیم بافی محسوب می‌شود، به دو صورت سنتی و صنعتی انجام می شود که رنگهای گیاهی و سنتی شامل زاج سفید و سیاه، سولفات مس برای دندانه پشم استفاده می شود و رنگ های روناس، نیل، پوست گردو، اسپرک، برگ مو و گردو، سود پرک، سولفات تیره، قره قروت، پوست انار است.
منطقه کوهستانی بیجار گروس بهترین زیر ساخت طبیعی را برای رشد و نموی گیاهان رنگی و دارویی دارد زیرا دارای گیاهان متنوع با گل‌های رنگی است و با جمع‌آوری گل‌های این گیاهان در فصل بهار و تابستان از آن در تولید رنگ طبیعی در رنگرزی نخ بسیار مورد استفاده می‌گردد.
رنگرزی سنتی بیجار گروس در حوزه فرش، گلیم و گونی بافی کاربرد دارد و با توجه به ساختار طبیعی آن، به الیاف و نخ آسیب نمی‌رساند و همچنین علاوه براستحکام، زیبای خاصی به محصولات مختلف تولید شده از نخ می‌دهد.
یکی از فعالان حوزه رنگرزی که در شهر بیجار فعال است می گوید: افزایش رنگ های شیمایی و ارزان قیمت در بازار موجب شده است که اصالت رنگ اصیل و طبیعی ضربه خورده و با کاهش متقاضیان رنگ طبیعی، بازار رنگرزی سنتی در کهن دیار گروس به سمت و سوی فراموشی گام بردارد.
مرتضی نوری می گوید: از سال ۱۳۶۶در کنار مرحوم پدر، استاد مجرب و رنگرز مشهور فرش های نامی دیار گروس، رنگرزی را در فرش های افشار، ماهی درهم و صنوبر آغاز کردم و تا به امروز این راه پر فراز و نشیب را پشت سر گذاشته ام.
وی اظهار داشت: کاهش شدید سود رنگرزی با رنگ طبیعی، کاهش متقاضیان و بافندگان به رنگرزی سنتی و گیاهی، تمایل بازار فروش فرش به رنگ های جذاب صنعتی و شیمیایی، موجب شده است که کسب درآمد در این حوزه به شدت کاهش یابد و بازار رنگهای مصنوعی روز به روز افزایش یابد.
این رنگرز به هزینه های تولید اشاره کرد و گفت: نقش بیمه های عمر در دنیای پرخطر و پر هزینه امروز، از نان شب هم واجب تر شده است و تاثیر آن در امنیت شغلی و آرامش خانواده ها نیز بر هیچ کس پوشیده نیست.
وی با اشاره به توسعه فرش آهنین در بیجار یادآور شد: ایجاد کارگاه های فرش بافی بصورت سنتی، می تواند اصالت فرش آهنین بیجار گروس را زنده نگهدارد و هم با استفاده از رنگ و تار و پود طبیعی و سنتی، بار دیگر توجه فعالان این بخش را به حفظ میراث گذشتان جلب نماید.
نوری تاکید کرد: ایجاد کارگاه های آموزشی در شهرستان در حوزه هایی که بیجار گروس در آن نام و نشانی دارد، می تواند جوانان هنرمند بسیاری را به چنین حرفه هایی تشویق نماید و از نابودی و یا فراموشی میراث گران بهای مردمان گروس پیشگیری کرد.
او ادامه می‌دهد: بزرگ ترین تهدید رنگرزی در سال‌های اخیر ورود رنگهای شیمیایی ارزان قیمت به بازار بوده بطوریکه هم موجب ضربه مهلک به فرش سنتی بیجار گروس می شود و هم به علت اینکه صنایع دستی کمتری در این زمینه نیاز به رنگرزی طبیعی دارند، این میراث ارزشمند روبه نابودی است.
جمعیت شهری بیجار در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ برابر با ۵۶ هزار نفر است، زبان کُردی سورانی با لهجهٔ گروسی در کنار گویش‌های کلهری و گورانی در این شهر رایج است، کُردی گروسی رابط بین کُردی سورانی با کلهری است، گویش و کاربرد لغات کمتر کلهری بوده ولی لهجهٔ سخن گفتن همانند کُردی سورانی (سنندجی) است البته کلماتی را نیز از کُردی کرمانجی (شکاکی) به قرض گرفته است.
بیجار گروس با ۸۹ هزار نفر جمعیت، قدمت بیش از هفت هزار سال و ۱۹۴۸ متر ارتفاع از سطح دریا، اولین بام ایران محسوب می‌شود و در حصار کوه‌های نقاره کوب، نسار، بدامستان و زاغه زندگی گرمی را در قلب خود پرورش می‌دهد و در ۱۴۲ کیلومتری شرق شهر سنندج مرکز استان کردستان قرار دارد.