تا به حال فکر کرده‌اید که بادم چه مصارف فرهنگی در کشورمان دارد؟ یعنی برای خودش چه مسیری میان باورها و تفکرات یک منطقه باز می‌کند؟ حتما اصطلاح چشم بادومی یا نوه مانند مغز بادام است را شنیده‌اید. اینها نشان می‌دهد که این محصول فقط مصرف خوراکی برای ایرانی‌ها ندارد و گوشه‌ای از فرهنگشان هم به این محصول متعلق است. در این متن می‌خواهیم به شهرهای مختلف سفر کنیم و ببینیم بادام در داستان‌ها و باورهای ایرانی‌ها چه جایگاهی دارد؟
چرا بادام وارد فرهنگ ایرانی‌ها شده است؟
به صورت کلی محصولاتی که در یک منطقه تولید می‌شوند، می‌توانند نقش مهمی در فرهنگ هر منطقه داشته باشند. مثلا از نقش آن روی سکه‌هایشان استفاده کنند یا در تزیینات بناها به کارش ببرند. گاهی هم این محصولات روی باورها و داستان‌های مردمان هم جا خوش می‌کنند.
ایرانی‌ها جامعه کشاورزی بودند و محصولات کشاورزی بسیار برایشان با اهمیت بود. در بسیاری از آداب و رسوم ایرانی اگر دقیق شویم این اهمیت را به خوبی درک می‌کنیم. بادام هم یکی از محصولات مهمی است که در نواحی خشک و کوهستانی ایران تولید می‌شده. بدون شک در مناطقی که بادام کشت می‌شود تاثیر فرهنگی آن هم بیشتر است. جالب است بدانید بر اساس آمار worlatlas ایران بعد از آمریکا و اسپانیا، جایگاه سوم را در تولید بادام در جهان دارد.
دو گونه بادام بسیار شهرت دارد: یکی بادام با پوست نازک که به آن بادام کاغذی، بادام خاتونی و بادام منقّا می‌گویند و دیگری، بادام معمولی
البته برخی بادام را به دو دسته تلخ و شیرین تقسیم می‌کنند. ایران بادام‌های ویژه‌ای هم برای خودش دارد مثل تعدادی از گونه‌های بومی که در زیر نام برده‌ایم:
- بادام برگ سنجدی یا بادام کرمانی در لرستان، کرمان و فارس
- بادام شیرازی یا بادام کبود در استان فارس
- بادام خورموجی در کوه‌های خورموج بوشهر
- بادام مشبک در فارس
- بادام ارومیه‌ای و مخملی در آذربایجان
- بادام ترکمنستان یا پرخار در خراسان
- بادام زاگرس یا اراکی یا ارجنک
- بادام قره‌باغی
- بادام پرسپولیسی
- بادام رواندوزی یا چغالک
- بادام تفتانی یا بلوچستانی
- بادام عاجی یا خاکستری
- بادام بی‌برگ یا طاووسی یا وامچک
- بادام کردستانی
- بادام خارآلود یا تنگرس یا بادامک
- بادام شرقی یا بخورک
- بادام گنویی یا ارجن
بادام و جایگاهش در باورهای ایرانی
تا این بخش متن متوجه شدیم که بادام‌ها به شکل بومی هم در ایران می‌رویند و بخشی از محصولات کشاورزان ایرانی محسوب می‌شوند. حالا می‌خواهیم ببینیم این محصول باغی به چه شکل در فرهنگ مردم مختلف شهرهای ایران نفوذ پیدا کرده؟ پیش از آن لازم است در ذهنمان کمی کندوکاو کنیم. اگر دقت کنید، بادام به صورت کلی در ادبیات و هنرمان هم نقش دارد. اصطلاحات و تشبیهات که به این محصول برمی‌گردد ما را متوجه این مسئله می‌کند.
اگر خاطرتان باشد، پیش از این درباره احترام ایرانیان به درختان مقدس و درخت نخل خرما صحبت کردیم و گفتیم به صورت کلی ایرانیان برای گیاهان و درختان ارزش قائل بودند. بادام هم به همین صورت است. درخت بادام هم در فرهنگ ایرانی احترام ویژه‌ای دارد که بخشی از این احترام را در قصه‌ها و مثل‌هایی که به جا مانده می‌توانیم ببینیم. در ادامه نگاهی به حضور بادام بین فرهنگ مردم شهرهای ایران میندازیم:
- در ایلام، بادام کوهی درختی مقدس محسوب می‌شود که کسی اجازه بریدن آن را ندارد. مردم ایلام معتقدند چوب عصای حضرت خضر (ع) از بادام است. همچنین جاروی حضرت فاطمه (س) از این درخت ساخته شده. بنابراین چوب دستی درخت بادام خوش یمن است و دودش خوشبوست. علاوه بر این معتقد بودند که اگر مسافری همراهش انگشتر عقیق یا عصای بادام تلخ داشته باشد از بلاها و حوادث مختلف در امان می‌ماند. روی کلاه کودکان برای حفاظتشان از بلایا و چشم زخم، انواع مونجوق‌های رنگی، بادام کوهی، خرمهره و چیزهای دیگر وصل می‌کنند.
- در اردکان، بادام و گردویی که سر سفره عقد عروس و داماد می‌گذارند، تا مدّتی نگه می‌دارند زیرا معتقدند این کار سبب برکت و پولدار شدنشان می‌شود.
- هنگام گرفتن روغن بادام، زن‌ها سعی می‌کنند درباره مسائلی حرف بزنند که مرتبط با فراوانی مایعات دارد چون معتقدند با این کار روغن بادام بیشتر می‌شود؛ مثلا می‌گویند سر کوچه فردی را کشتند که از او فراوان خون رفت… یا سیلی که آمد بسیار فراوان بود و همه خانه‌ها را ویران کرد!
- گفته شده حتّی درباره شکلی که دانه بادام از پوسته بیرون میاید هم آداب مختلفی وجود داشته؛ مثلا اگر بادام را می‌شکستند و دانه به صورت سالم بیرون می‌آمد، با سر سوزن روی آن طرح می‌کشیدند یا چیزهایی می‌نوشتند سپس دوباره داخل پوست می‌گذاشتند و آن را محکم به «لوخ» می‌بستند. بعد کمی سرگین خوک و خاک را با هم ترکیب می‌کردند و در حفره‌ای می‌ریختند و آن دانه بادام را رویش می‌گذاشتند. معتقد بودند با این کار، درختی که به بار می‌آید، همه بادام‌هایش نقش یا متنی که روی دانه اولیه گذاشته شده بود را دارند!
- دیدگاه مثبت ایرانی‌ها به بادام سبب میشد که درباره تعبیر خواب آن هم نگاه مثبتی وجود داشته باشد. این باور وجود داشت که دیدن بادام در خواب به هر شکلی، نشانه مثبت و خوش یمنی محسوب می‌شود و نشانه عاقبت به خیری است.
سخن آخر
با توجه به مطالبی که مطرح شد، از همین یک محصول باغی، داستان‌ها و باورهای رنگانگی بین مردم شکل گرفته است. بدون شک دانستن این باورها و داستان‌های محلی، شناخت دقیق‌تری درباره فرهنگ ایران و شهرهای آن به ما می‌دهد. البته لازم به ذکر است که بسیاری از باورها و داستان‌های مردم بومی به صورت مکتوب نوشته نشده و فقط در زبان شفاهی‌هاشان نسل به نسل منتقل می‌شود که بسیار در معرض نابودی است. در نتیجه، با سفر به مناطقی که درخت بادام از محصولاتشان است، مطالب جالب‌تری می‌توانید از خود مردم محلی بشنوید که شاید در هیچ کتابی مطرح نشده باشد. اگر شما هم نقلی درباره این محصول شنیده‌اید با ما در میان بگذارید.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف اسلامی، Worlatlas